“Brabantiae descriptio” (Brabant beschreven),  kopergravure vervaardigd in 1591 voor Abraham Ortelius’ atlas Theatrum Orbis Terrarum, hier in een uitgave van…

Lees verder

“Brabantiae descriptio” (Brabant beschreven),  kopergravure vervaardigd in 1591 voor Abraham Ortelius’ atlas Theatrum Orbis Terrarum, hier in een uitgave van 1595. Verso: Latijnse tekst. Fraai in de tijd met de hand gekleurd. Afm. (druk): 37,1 x 47,8 cm.

We zien het hertogdom Brabant met het oosten bovenaan de kaart. In de rechter bovenhoek een inzetkaartje van Mechelen en omgeving. In een uitbundig rolwerk-cartouche rechts, wordt de kaart opgedragen aan de Antwerpse schepen Adriaen van Marselaer. De kaart volgt op een minder uitbundig versierde kaart van Brabant met één cartouche, die door Ortelius als deel van zijn atlassen werd uitgegeven in de periode 1570-1590.

Het moment dat de kaart werd uitgegeven was een tumultueuze periode van de geschiedenis. De Nederlanden waren verwikkeld in een godsdienstoorlog met Spanje.

In 1581, namen de Spanjaarden Breda in. De hoofdstad van Brabant, Brussel, viel in maart 1585 in Spaanse handen en Antwerpen in augustus van dat jaar. Als gevolg van die ontwikkeling moesten de afgevaardigden van het gewest Brabant hun zetels in de Staten-Generaal opgeven. De delen van Brabant die nog aan de kant van de opstandige gewesten stonden, waaronder Bergen op Zoom, verloren hun zelfstandigheid en vielen vanaf dat moment rechtstreeks onder het gezag van de Staten-Generaal. Het opstandige Bergen op Zoom wist in 1588 het Spaanse beleg te trotseren en in 1590 heroverde Maurits van Nassau Breda op de Spanjaarden door een list met een turfschip.

Bij het ingaan van het Twaalfjarig Bestand in 1609 waren het westen en noorden van het latere Noord-Brabant in handen van de Republiek der Verenigde Provinciën. Het oosten was nog Spaans met ‘s-Hertogenbosch als bolwerk. Na de hervatting van de oorlog lukte het Spanje om in 1625 Breda in te nemen, maar daarna keerden de kansen. Frederik Hendrik veroverde ‘s-Hertogenbosch in 1629 en Breda in 1637, waarmee het noordelijk deel van Brabant geheel in Staatse handen kwam. Bij de Vrede van Münster in 1648 stond Spanje de soevereiniteit over noordelijk Brabant af aan de Staten-Generaal.

De Tachtigjarige Oorlog is voor Brabant een barre tijd geweest. De regio lag vrijwel voortdurend in een brede frontzone. Breda en ‘s-Hertogenbosch moesten langdurige belegeringen doorstaan, evenals Bergen op Zoom, dat zich nooit aan de Spanjaarden heeft overgegeven. Kleine steden, zoals Eindhoven en Helmond, werden dan door de Staatsen en dan weer door de Spanjaarden onder de voet gelopen. Het platteland werd geplunderd door beide partijen, rondtrekkende legers vernielden de oogsten, de bevolking van de Meierij werd door de Staatsen uitgehongerd en in heel Brabant raakten dorpen ontvolkt.

In Ortelius’ tijd waren er nog geen atlassen zoals wij die kennen. Wel losse kaarten voor zeelui en samengestelde atlassen die op bestelling worden gemaakt. Meestal  bestonden die uit kaarten van verschillend formaat en ook de schaal varieerde.

Ortelius kreeg waarschijnlijk van cartograaf Gerard Mercator de suggestie om de geografische kennis en kaarten van de hele wereld uit allerlei bronnen te verzamelen en te verspreiden onder een brede groep mensen. Zo ontstond het idee van een ‘moderne’ atlas: een verzameling kaarten gebundeld in een boek, van gelijk formaat en op dezelfde schaal, die speciaal voor de uitgave (opnieuw) in koper gegraveerd worden. Het boek werd door de uitgever in meerdere exemplaren op de markt gebracht, ook dat is nieuw.

De productie van de atlas was een flinke onderneming. Ortelius zocht voor de eerste druk het beste materiaal bij elkaar dat hij kende. Hij tekende alle 53 kaarten zelf over op standaardformaat en zette er beschrijvingen bij van landen en plaatsen. Ten slotte zette hij er een bronvermelding bij verwijzend naar de originele kaart, wat in de zestiende eeuw nogal ongebruikelijk was. Iedere kaartenmaker gebruikte wel koperplaten van voorgangers, maar zette daar zelden de bron bij.

Zodra de kaarten waren getekend, liet Ortelius ze in een koperen plaat graveren door Frans Hogenberg en zijn assistenten Ambrosius en Ferdinand Aertsen. Gillis Coppens van Diets deed het drukwerk. De atlas werd op de markt gebracht als Theatrum Orbis Terrarum ofwel “Theater van de wereld”. De eerste editie verscheen in 1570 in het Latijn.

In 1571 verscheen de eerste Nederlandse editie. Opvallend was dat daarbij de teksten niet rechtstreeks uit het Latijn zijn vertaald, maar speciaal werden gemaakt voor een algemeen, niet wetenschappelijk publiek. Zo schreef Ortelius dat Den Haag het beste dorp van Europa is, en dat de inwoners geen muren willen, omdat ze liever in het beste dorp wonen dan in een stad als zoveel andere steden.

De atlas van Ortelius was meteen een groot succes. Hoewel zo’n atlas voor een koper een hele investering was, zeker met ingekleurde kaarten, waren er genoeg rijke burgers die hun kennis van de wereld wilden vergroten. De eerste editie was dan ook snel uitverkocht. Ortelius besloot om nieuwe edities te maken, met meer kaarten. Ook verschenen vertalingen in het Duits, Frans, Spaans en later in het Engels en het Italiaans. Die latere edities werden vanaf 1579 gemaakt door de beroemde Antwerpse drukker Christoffel Plantijn.

Prijs: Euro 875,-