16E-EEUWSE KAART VAN HET GRAAFSCHAP HOLLAND
“Hollandiae antiquorum catthorum sedis nova descriptio, auctore Iacobo a Daventria” [Holland oudtijds woonplaats van de Chatten nieuw beschreven, door Jacob van Deventer]. Kopergravure uitgegeven door Abraham Ortelius rond 1590 als deel van diens “Theatrum Orbis Terrarum“. Later met de hand gekleurd. Afm. 35 x 48 cm.
De basisgegevens voor de kaart stammen uit de jaren veertig van de zestiende eeuw. In 1542 verscheen het voorbeeld, de negenbladige kaart van Holland in Mechelen, vervaardigd door Jacob van Deventer. Het is niet waarschijnlijk dat Ortelius zijn kaart uitsluitend en rechtstreeks ontleend heeft aan de grote kaart van Van Deventer. In de jaren vijftig en zestig van de 16e-eeuw verschenen er al compilaties van Van Deventers werk in Italië. Donato Bertelli, Paolo Forlani en Michele Tramezini lieten kaarten verschijnen die een vergelijkbaar formaat hadden. Bovendien verscheen in 1565 de met “C.D.H.” gesigneerde kaart van Holland (zie hier), die een prikkelende gelijkenis – geografisch en qua layout – vertoont met die van Ortelius. In hetzelfde jaar verscheen ook een soortgelijke kaart bij Gerard de Jode. Ondanks de gelijkenissen vertonen zij ook alle kleine en grotere verschillen, wat het niet eenvoudig maakt een definitieve uitspraak te doen over hun exacte interrelatie. Hoe dan ook, Ortelius is er wel in geslaagd om via zijn talloze atlaskaarten het kaartbeeld van Van Deventer een grotere verspreiding te geven dan Van Deventers kaart ooit zelf had kunnen bewerkstelligen. Van de oorspronkelijke grote kaart van Van Deventer is nog slechts één exemplaar over.
De kaart van Holland, heeft zich in alle edities van het Theatrum weten te handhaven. Niet alleen het kaartbeeld zelf maar in het bijzonder de koperplaat heeft een hardnekkig lang leven gehad. Er wordt tegenwoordig geschat dat er bijna 7600 afdrukken mee gemaakt zijn.
De oriëntatie van de kaart, liggend, met het noorden links, is slechts door praktische motieven ingegeven. De langgerekte vorm van het gewest leverde zo de meest efficiënte bladvulling op. In tegenstelling tot ‘staand’ vormgegeven kaarten blijft de beschrifting bij het raadplegen van de atlas prettig leesbaar.
In Ortelius’ tijd bestaan er nog geen atlassen zoals wij die kennen. Wel losse kaarten voor zeelui en samengestelde atlassen die op bestelling worden gemaakt. Meestal bestaan die uit kaarten van verschillend formaat en ook de schaal varieert.
Ortelius krijgt waarschijnlijk van cartograaf Gerard Mercator de suggestie om de geografische kennis en kaarten van de hele wereld uit allerlei bronnen te verzamelen en te verspreiden onder een brede groep mensen. Zo ontstaat het idee van een ‘moderne’ atlas: een verzameling kaarten gebundeld in een boek, van gelijk formaat en op dezelfde schaal, die speciaal voor de uitgave (opnieuw) in koper gegraveerd worden. Het boek wordt door de uitgever in meerdere exemplaren op de markt gebracht, ook dat is nieuw.
De productie van de atlas is een flinke onderneming. Ortelius zoekt voor de eerste druk het beste materiaal bij elkaar dat hij kent. Hij tekent alle 53 kaarten zelf over op standaardformaat en zet er beschrijvingen bij van landen en plaatsen. Ten slotte zet hij er een bronvermelding bij naar de originele kaart, wat in de zestiende eeuw nogal ongebruikelijk is. Iedere kaartenmaker gebruikt wel koperplaten van voorgangers, maar zet daar zelden de bron bij.
Als de kaarten zijn getekend, laat Ortelius ze in een koperen plaat graveren door Frans Hogenberg en zijn assistenten Ambrosius en Ferdinand Aertsen. Gillis Coppens van Diets doet het drukwerk. De atlas krijgt de naam Theatrum Orbis Terrarum ofwel “Theater van de wereld”. De eerste editie verschijnt in 1570 in het Latijn.
In 1571 verschijnt de eerste Nederlandse editie. Opvallend is dat de teksten niet rechtstreeks uit het Latijn zijn vertaald, maar speciaal zijn gemaakt voor een algemeen, niet wetenschappelijk publiek. Zo schrijft Ortelius dat Den Haag het beste dorp van Europa is, en dat de inwoners geen muren willen, omdat ze liever in het beste dorp wonen dan in een stad als zoveel andere steden.
De atlas van Ortelius is meteen een groot succes. Hoewel zo’n atlas voor een koper een hele investering is, zeker met ingekleurde kaarten, zijn er genoeg rijke burgers die hun kennis van de wereld willen vergroten. De eerste editie is dan ook snel uitverkocht. Ortelius besluit om nieuwe edities te maken, met meer kaarten. Ook verschijnen vertalingen in het Duits, Frans, Spaans en later in het Engels en het Italiaans. Die latere edities worden vanaf 1579 gemaakt door de beroemde Antwerpse drukker Christoffel Plantijn.
Prijs: VERKOCHT
