FRAAI VERSIERDE, ZELDZAME KAART VAN DE ZEVENTIEN PROVINCIËN
“Belgium, sive Inferior Germania post omnes.” Vroege kaart van de Lage Landen, kopergravure vervaardigd door Abraham Goos en voor het eerst gepubliceerd in 1618. Hier in zijn derde staat (van vier) uitgegeven door Johannes Janssonius in 1631. Afm.: 42,3 x 55,2 cm.
Met de val van Antwerpen in 1585 werd een feitelijke scheiding veroorzaakt tussen de Noordelijke- en Zuidelijke Nederlanden en de 17 provincies vielen in twee delen uiteen. Er kwam een grens waardoor de Zeventien Provinciën werden gesplitst in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Zuidelijke Nederlanden.
Door de emigraties en de politieke situatie verschoof het economische zwaartepunt naar het noorden. De Opstand tegen de Spanjaarden ging door en ondertussen verdeelde het geloof het hele continent in twee delen. Heel Europa was nu een groot strijdtoneel en de conflicten werden pas in 1648 bij de Vrede van Münster opgelost. Daarin werd onder andere de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door Spanje als soeverein erkend. De scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden was op dat moment definitief.
Toch komen er tot ongeveer 1800 regelmatig kaarten van de Zeventien Provinciën voor. Dat had enerzijds te maken met de enorme kosten voor het veldwerk en het graveren dat voor het vervaardigen van nieuwe kaarten noodzakelijk was, maar kwam ook door de onduidelijke grenzen van het gebied in het oosten en het zuiden van de Zeven Provinciën.
Abraham Goos was niet alleen actief als graveur van kaarten voor Claes Jansz. Visscher en de familie Hondius, maar hij graveerde ook voor z’n eigen rekening. In 1616 publiceerde Goos zijn Nieuw Nederlandsch Caertboeck, een kleine atlas van de Zeventien Provinciën met 23 kaarten. Deze kaart van de Zeventien Provinciën werd in 1618 los uitgegeven.
De titel staat in een ovale cartouche in de rechterbovenhoek, versierd met twee maal een hoorn des overvloeds en vissen die aan een lijn er onder hangen. Het impressum staat in het midden onderaan en is versierd met twee zittende allegorische figuren die de Noordzee en de Zuiderzee voorstellen. Noord- en Zuiderzee houden een atlas open, een verwijzing naar het adres waar Abraham Goos zijn bedrijf heeft: int Vergulde Kaertboeck (dat op de eerste staat van de kaart wordt genoemd).
Links bovenaan zien we een rechthoekig cartouche bestaande uit twee panelen. Het bovenste bevat Het aantal der Steden ende Dorpen in yder Landschap en een legenda met de symbolen die op de kaart worden gebruikt. In het onderste deel van het cartouche eert Goos Jan Hendrick Jarichs van der Ley, pionier in het gebruik van wiskundige kennis voor de navigatie op zee. Linksonder staat een eenvoudig cartouche met de schaal van de kaart in Duitse en Nederlands mijlen. De Noordzee is versierd met een 32-punts kompaskaart en verschillende schepen.
De kaart is aan vier zijden omlijst. In de bredere bovenkant wordt een afbeelding van een stel edellieden geflankeerd door stadsgezichten van Amsterdam, Dordrecht, Antwerpen en Brussel. Aan de linker zijde zien we een afbeelding van een koopman gezichten op Middelburg, Utrecht, Nijmegen, Zutphen, Leeuwarden, Groningen, Deventer en een afbeelding van een boer. In de rechter rand zien we een koopvrouw en gezichten van Gent, Luxemburg, Mechelen, Namen, Limburg, Bergen, Atrecht (Arras) en een boerin.
Helemaal onderaan zijn de wapenschilden van de Zeventien Provincies afgebeeld.
Bij het kaartbeeld ligt het westen bovenaan. Het is grotendeels gebaseerd op een kaart van de Zeventien Provinciën door Willem Jansz. Blaeu uit 1608. Een opvallend kenmerk van de inhoud van onze kaart is het opzettelijk weglaten van de regio die bekend staat als Leodiensis Episcopatus. Dit Prinsbisdom Luik is op de kaart blanco omdat het in juridische zin geen deel uitmaakt van de Zeventien Provinciën (de kaart van Goos is in dit opzicht een uitzondering, bij alle andere kaarten van de Zeventien Provinciën is het Prinsbisdom Luik wel ingetekend). De drooggelegde Zijpe, Beemster en Purmer-polders en een klein gebied in de Dollart zijn ook aangegeven op de kaart.
Bij alle vier de staten van de kaart verschillen alleen het impressum en/ of datum, de versieringen en de kaart zelf blijven ongewijzigd.
Literatuur:
- A.M. van der Heijden “Oude kaarten der Nederlanden 1548-1794”, kaart nr. 85.
- Günther Schilder “Monumenta Cartographica Neerlandica VI, kaart nr. 54.3
Prijs: VERKOCHT
