Gelderland – Abraham Ortelius, 1592

HERTOGDOMMEN GELRE EN KLEEF

“Gelriae, Cliviae, Finitimorumque Locorum Verissima Descriptio” (zeer juiste weergave van Gelderland, Kleef en aangrenzende gebieden), kopergravure vervaardigd door Christian Schot voor Abraham Ortelius’ atlas Theatrum Orbis Terrarum, hier uitgeven in 1592. Verso: Latijnse tekst. Fraai in de tijd met de hand gekleurd. Afm. (druk): 37,2 x 50 cm.

Ten tijde van het vervaardigen van de kaart was de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) in volle gang. Dit conflict was een strijd voor onafhankelijkheid van de Spaanse overheersing door de opstandige provincies, waaronder delen van Gelderland. De bevolking in de regio was verdeeld tussen (protestante) aanhangers van de opstand en (katholieke) Spaanse onderdanen.

Gelderland was historisch gezien een hertogdom met een eigen hertog aan het hoofd. In de 16e eeuw waren er echter interne conflicten en politieke spanningen binnen het hertogdom, wat bijdroeg aan de instabiliteit in de regio. De drie noordelijke kwartieren namen deel aan de Unie van Utrecht (1579) en gingen later als Gelderland deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

In Ortelius’ tijd waren er nog geen atlassen zoals wij die kennen. Wel losse kaarten voor zeelui en samengestelde atlassen die op bestelling worden gemaakt. Meestal  bestonden die uit kaarten van verschillend formaat en ook de schaal varieerde.

Ortelius kreeg waarschijnlijk van cartograaf Gerard Mercator de suggestie om de geografische kennis en kaarten van de hele wereld uit allerlei bronnen te verzamelen en te verspreiden onder een brede groep mensen. Zo ontstond het idee van een ‘moderne’ atlas: een verzameling kaarten gebundeld in een boek, van gelijk formaat en op dezelfde schaal, die speciaal voor de uitgave (opnieuw) in koper gegraveerd worden. Het boek werd door de uitgever in meerdere exemplaren op de markt gebracht, ook dat is nieuw.

De productie van de atlas was een flinke onderneming. Ortelius zocht voor de eerste druk het beste materiaal bij elkaar dat hij kende. Hij tekende alle 53 kaarten zelf over op standaardformaat en zette er beschrijvingen bij van landen en plaatsen. Ten slotte zette hij er een bronvermelding bij verwijzend naar de originele kaart, wat in de zestiende eeuw nogal ongebruikelijk was. Iedere kaartenmaker gebruikte wel koperplaten van voorgangers, maar zette daar zelden de bron bij.

Zodra de kaarten waren getekend, liet Ortelius ze in een koperen plaat graveren door Frans Hogenberg en zijn assistenten Ambrosius en Ferdinand Aertsen. Gillis Coppens van Diets deed het drukwerk. De atlas werd op de markt gebracht als Theatrum Orbis Terrarum ofwel “Theater van de wereld”. De eerste editie verscheen in 1570 in het Latijn.

In 1571 verscheen de eerste Nederlandse editie. Opvallend was dat daarbij de teksten niet rechtstreeks uit het Latijn zijn vertaald, maar speciaal werden gemaakt voor een algemeen, niet wetenschappelijk publiek. Zo schreef Ortelius dat Den Haag het beste dorp van Europa is, en dat de inwoners geen muren willen, omdat ze liever in het beste dorp wonen dan in een stad als zoveel andere steden.

De atlas van Ortelius was meteen een groot succes. Hoewel zo’n atlas voor een koper een hele investering was, zeker met ingekleurde kaarten, waren er genoeg rijke burgers die hun kennis van de wereld wilden vergroten. De eerste editie was dan ook snel uitverkocht. Ortelius besloot om nieuwe edities te maken, met meer kaarten. Ook verschenen vertalingen in het Duits, Frans, Spaans en later in het Engels en het Italiaans. Die latere edities werden vanaf 1579 gemaakt door de beroemde Antwerpse drukker Christoffel Plantijn.

Prijs: Euro 625,-