Amsterdam – Andries de Leth, 1726-1731

EERSTE WATERSTAATKUNDIGE KAART VAN AMSTERDAM “Nieuwe en zeer Naeukeurige Kaerte der Stadt Amsterdam met alle haere Gebouwen Waterkeeringen en Wyken…

EERSTE WATERSTAATKUNDIGE KAART VAN AMSTERDAM

“Nieuwe en zeer Naeukeurige Kaerte der Stadt Amsterdam met alle haere Gebouwen Waterkeeringen en Wyken der Burger Compagnien.” Kopergravure vervaardigd door Hendrick Focken in 1682, hier in een herziene uitgave uit 1726-1731 van Andries de Leth. Later met de hand gekleurd. Afm. (kaartbeeld) 44 x 53 cm (incl. legenda 64,5 x 53 cm).

Op enig moment kreeg Andries Karstensz. de Leth de koperplaat van de kaart van Hendrik Focken in handen. Andries (1662-1731), de vader van Hendrik de Leth (1703-1766), nam in 1726 de winkel over van Elizabeth Verseyl, de weduwe van uitgever Nicolaes Visscher, die in dat jaar overleed. Vandaar dat de naam van Visschers winkel in de titelcartouche staat vermeld. De overname van de winkel en het jaar van zijn over- lijden bepalen de datering van de tweede uitgave.

Het kaartbeeld werd bij deze uitgave geheel uit de plaat geklopt. Zonder twijfel zal dit door Hendrik de Leth, de zoon van Andries, zijn gebeurd. Hij was een goed graveur. Hij bracht een nieuwe titel aan, een schaalstok en een compleet nieuw kaartbeeld, inclusief het gebied rond de stad.

De decoratie onderaan bleef grotendeels gehandhaafd bij deze uitgave. Hendrick Focken had de uitbundige voorstelling gekopieerd van een kaart uit 1674 die door Romeyn de Hooghe was gegraveerd. Centraal in de decoratie zetelt de stedenmaagd met het stadswapen en de keizerskroon, vergezeld door twee leeuwen. Links van haar Mercurius, de god van de handel, en de stroomgod van de Amstel die vruchten van het land aanneemt van Bacchus, Pan en Ceres. Geheel links staat het stadszegel, omringd door netten en vissen die te drogen hangen. Aan de rechterzijde zien we de stroomgod van het IJ en de personificatie van de vier werelddelen. Zonder twijfel wil dit tafereel de positie van de stad Amsterdam duiden, als handelsstad en als belangrijke schakel tussen het achterliggende platteland en de wijde wereld.

Onder het kaartbeeld zit bij deze uitgave van De Leth een apart gedrukte legenda “Aanwyzingen of Verklaaringen, wegens de vermaarde Koopstad Amsteldam, waar in Planswyze aangewezen word de 5 Burger Regimenten, de 60 Compagnien, de voornaamste Gebouwen, Straaten, Steegen, en Waterkeeringen &c.” De namen van de openbare gebouwen werden, rechts daarvan, ook in het Frans gedrukt.

Andries en Hendrik de Leth maakten het kaartbeeld thematisch door er waterstaatkundige informatie aan toe te voegen. We zien de stroomrichtingen van het water dat de grachten moest verversen. Het vroegere systeem waarbij het verval van de Amstel gebruikt werd ten behoeve van de waterverversing is verlaten en nu wordt slechts gebruik gemaakt van het getij en enige watermolens. Het is een systeem dat feitelijk al sinds de aanleg van de Amstelsluizen in de jaren 1672-1674 bestond. Andries en Hendrik de Leth waren echter de eersten die het op een gedrukte kaart visualiseerden. De aantallen lijnen geven een indicatie voor de hoeveelheden water: in de Amstel staan vier stippellijnen, in het Rokin twee, en in bijvoorbeeld het Singel en de Kloveniersburgwal slechts één. Alle stromen monden uiteindelijk weer uit in het IJ. Het beeld wordt nog versterkt door kleine stroompijltjes. De Amstelsluizen stonden alleen nog aan beide zijden open als een te hoge waterstand in de bovenrivier gevaar opleverde voor overstromingen.

Literatuur: “Kaarten van Amsterdam 1538-1865”, Marc Hameleers, nr. 84/2.

Prijs: Euro 2.850,-