“Antverpia“, gravure vervaardigd door Georg Hoefnagel. Gedrukt van twee koperen platen. Uitgegeven te Keulen door Georg Braun en Frans Hogenberg als onderdeel van de “Civitates Orbis Therrarum“ ca. 1585. Later met de hand gekleurd. Afm.: ca. 46 x 79 cm.
We zien de stad aan de Schelde vanuit vogelvlucht perspectief. In het oog springen de stervormige citadel aan de zuidkant van Antwerpen links op de kaart, gebouwd door hertog Alva, de stadsgracht en de drukke haven die het welvarende handelscentrum bedient. In centrum van de stad duidelijk herkenbaar de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (1), het stadhuis (24) met er voor de Grote Markt (13) en meer in de voorgrond de Sint-Jacobskerk (2). De straten zijn vol mensen, het is er een drukte van belang.
De vroegste historische vermeldingen van Antwerpen wijzen op het bestaan van een nederzetting met een centrale functie in het midden van de 7e eeuw. In 1008 kreeg het zijn eigen stadszegel en werd in 1315 een Hanzestad. De koopmansgilden vestigden zich hier en tussen 1347 en 1496 groeide de Antwerpse bevolking van 5.000 naar 50.000, omstreeks 1560 werd het aantal van 100.000 bereikt.
In de 16e eeuw was Antwerpen ook een belangrijk centrum van de kunsten en de thuisbasis van Christoffel Plantijn, de belangrijkste drukker en uitgever ten noorden van de Alpen. De welvarende metropool trok tal van kunstenaars (onder wie Jan Brueghel de Oude, Peter Paul Rubens en Anthony van Dyck).
Maar ook Antwerpen raakte verwikkeld in de godsdienstoorlogen en in 1585 werd de stad ingenomen door Alexander Farnese, hertog van Parma. Talloze protestantse kooplieden en ambachtslieden werden vervolgens uit de stad verdreven, waardoor het belang van de stad sterk afnam. Op dit vogelvlucht perspectief zien we Antwerpen in de periode kort daarvoor.
In de linker onderhoek staat een lofdicht op de stad van Engelse diplomaat Daniel Rogers van Wittenberg (c. 1538-1591) (wiens Vlaamse moeder familie was van cartograaf Abraham Ortelius). Hij vergelijkt Antwerpen met Rome. Maar de tempels van Rome liggen begraven, de monumenten uit de Oudheid zijn niet meer. Kijk nu naar Antwerpen waar prachtige huizen uit de donkere aarde verrijzen, kijk naar het fiere stadhuis. In deze stad straalt alles wat je zegt. Antwerpen doet niet onder voor Rome!
Elders in de atlas van Braun en Hogenberg wordt de stad beschreven: Antwerpen is een fraaie en bekende handelsstad in Brabant, die veel bezocht wordt door Duitsers, Fransen, Spanjaarden, Engelsen, Italianen en anderen. In deze stad staan prachtige, enorme publieke en particuliere gebouwen, waaronder in het bijzonder de Onze-Lieve-Vrouwekerk met een hoge stenen toren en het prachtige, mooie stadhuis. De eerbiedwaardige Hanze, de Engelsen en de Portugezen bezitten ook openbare gebouwen waarin de kooplieden hun woningen hebben. In de kerk van Sint-Michiel staat een prachtig monument en graf voor Isabella’s echtgenoot, Karel [de Stoute], hertog van Bourgondië. Op 5 november 1567 werd de enorme stadsmuur gebouwd met imposante fortificaties en bolwerken en omgeven door een grote gracht. Daarbinnen omringen comfortabele huizen, bewoond door de bezetter, een groot plein. In het midden staat een standbeeld van de beroemde hertog Alva, gemaakt van verguld metaal, kostbaar gegoten op bevel van de koning van Spanje. Opgericht ter nagedachtenis aan Fernando Álvarez de Toledo, hertog Alva, door Filips II de opperbevelhebber van de Spaanse Nederlanden, als de trouwste dienaar van de koning, want na het onderdrukken van de opstand en het neerslaan van de opstandelingen handhaafde hij het geloof, de wet en vrede van de provincie.
De Civitates Orbis Terrarum wordt beschouwd als de vroegste systematische stedenatlas. Hoewel het geen echte voorlopers had, bleek het werk direct in een behoefte te voorzien, omdat het sociale, politieke en economische leven van die periode zich afspeelde in de steden. Het werd een van de bestsellers van de late zestiende eeuw. De zes delen waaruit het werk bestond, verschenen tussen 1572 en 1618; alleen het eerste deel vermeldt echter bovenstaande titel. Georg Braun (1541-1622), kanunnik van de kathedraal van Keulen, schreef het voorwoord bij de eerste vijf delen en ook de begeleidende tekst op de versozijde van de plattegronden en stadsaanzichten. Veel materiaal voor dit stedenboek is afkomstig van de Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius. Diens in 1570 verschenen Theatrum orbis terrarum heeft in een aantal opzichten model gestaan voor de Civitates.
Simon van den Neuvel (Novellanus), Frans Hogenberg en (zijn zoon?) Abraham Hogenberg graveerden de koperplaten naar ‘op bestelling’ gemaakte tekeningen van onder anderen de Antwerpse schilder Joris Hoefnagel, zijn zoon Jacob Hoefnagel en Heinrich Rantzau. Niet alle platen in de Civitates zijn echter speciaal voor dit werk gemaakt. Een aantal is nagetekend van reeds bestaande plattegronden en stadsaanzichten, onder meer uit Sebastian Münsters Cosmographia en Lodovoco Guicciardini’s Descrittione di tutti i Paesi Bassi.
Prijs: VERKOCHT
