FAMEUZE C.D.H. KAART VAN HOLLAND
“Hollandiae quae olim Catthorum sedes fuit nulli regioni fertilitate cedit divitiis abundat…” [Holland, vroeger woonstede van de Catten, doet voor geen enkele streek in vruchtbaarheid onder…]. Kopergravure vervaardigd door C.D.H./Cornelis de Hooghe in 1565. 1ste staat (van 2). In de tijd met de hand gekleurd. Afm.: 38 × 52 cm.
“In dese caerte is met arbeijt cost ende moeite beschreven nae der conste der geographie ‘t graefschap van Holland, ende ‘t landt van Utricht, met alle andere omleggende frontieren van andere landen daer aen stotende, Oeck alle nijeuwe dikaigijen aenwassen ende andere veranderinge, geheellijck gelijck hollant nu terrijt is, elcke plaetse op haere wijnde, ende gerechte distancie ofte wijde vanden anderen, alsomen bijden compasse ende mate der milen hier inne gestelt, bevinden sal”
Over het beperkte oeuvre van De Hooghe (1540-1583) is maar weinig geschreven. Zijn bekendste werk, de kaart van Holland en Zeeland, wordt door een gebrekkige signatuur (linksonder) “C.D.H.” lange tijd aan verscheidene andere kaartmakers toegeschreven .
De compositie van de kaart is van een opvallende schoonheid. Het geheel is tot in de kleinste details uitermate verfijnd, zorgvuldig en kundig gegraveerd. Bovendien verleent de compositie de kaart een bijna feestelijk karakter.
Linksonder zien we een rolwerkcartouche met een opdracht aan Willem van Oranje, waarboven diens wapen is afgebeeld. Linksboven het wapen van Philips II. Het feit dat beide wapens zijn afgebeeld is uniek, er zijn geen andere kaarten bekend waarbij dit het geval is. Bovendien wijst dit erop dat de kaart is gereedgekomen, juist voordat de troebelen die de Tachtigjarige Oorlog hebben ingeluid een aanvang namen (laat in 1565). Sindsdien kwamen beide heren immers lijnrecht tegenover elkaar te staan.
Rechtsboven is het wapen van Holland afgebeeld, temidden van een met guirlandes versierde lauwerkrans. Midden onder, in streng symmetrische renaissancestijl de schitterende ovale rolwerkcartouche met prachtig uitgevoerde licht- en schaduweffecten. Rechtsonder de verfijnd aangebrachte schaalaanduiding, waarop precies in het midden ter bekroning een passer is aangebracht. Bij de oriëntatie is dit driehoeksmotief zichtbaar in de kompasroos boven de titel in de Zuiderzee.
Temidden van de buitenste en van de binnenste cirkel waaruit de roos is opgebouwd, is een achttal in driehoek gegraveerde pijlertjes zichtbaar: windwijzers voor de acht basale windrichtingen. Dit driehoeksmotief is een subtiel eerbetoon aan de uitvinder van de driehoeksmeting: Gemma Frisius, de leermeester van Gerard Mercator. De driehoeksmeting maakte de moderne cartografie mogelijk. Buiten de buitenste cirkel ontspringen er 32 zgn. loxodromen [krommen over het aardoppervlak] aan de kompasroos en worden 32 windrichtingen benoemd. Onder de kompasroos een kunstig gelobde banderol met de titel. Verder zijn gelijkmatig verdeeld vele schepen afgebeeld, zowel in de Noord- als in de Zuiderzee.
Wellicht het meest opvallende detail is de omlijsting van de kaart: een uitermate fijnzinnig gegraveerde sierrand waarbinnen de windrichtingen zijn aangegeven. Alleen al het aanbrengen van deze Moorse rand, van oorsprong een Arabisch motief, heeft de graveur vele dagen “arbeijt ende moeite” gekost. Het graveerwerk van deze rand doet sterk denken aan de Antwerpse kunstenaar en goudsmid Caspar van der Heiden.
Voorts is opvallend dat de belettering op de kaart zeer zorgvuldig is gegraveerd: zo zijn alle toponiemen horizontaal aangebracht, hetgeen rust brengt in de voorstelling. De gebruikte letter is, naast de gegraveerde hoofdletters, een sierlijk toegepaste cursief, die door Gerard Mercator in de cartografie werd geïntroduceerd. Kortom, dit alles beschouwend is dit een Rembrandt onder de kaarten. Tenslotte, kenmerkend voor dit exemplaar is de zeer goede drukkwaliteit, elk detail is haarscherp gestoken en komt ook als zodanig naar voren.
Cornelis de Hooghe was een buitenechtelijk zoon van keizer Karel V en een van de meest intrigerende cartografen van de Lage Landen. De smokkelvaart vanuit Veere, via Ipswich naar Spanje, had hem een vermogend man gemaakt. Maar zijn wens om deel te nemen aan het grote spel in het politieke wespennest van de nog jonge Opstand van de Lage Landen, werd hem noodlottig. De Hooghe had de opdracht voor een tegenopstand ten gunste van de Spaanse bezetter aanvaard. Bij het slagen van het complot kon hij hertog van Gelre worden. Bij het drukken van twee opruiende geschriften werd hij echter verraden, waarna hij werd onthoofd en gevierendeeld.
Van zowel de eerste als de tweede staat van deze kaart zijn slechts enkele (in totaal 15 bekende) exemplaren bewaard gebleven, waarvan een handvol in particulier bezit.
Literatuur:
Hollandia Comitatus (Blonk) 2000, nr. 6.
Caert Thresoor 2013-3 (Geradts): Cornelis de Hooghe (1540-1583) keizerlijke bastaard, kartograaf en opstandeling
Prijs: VERKOCHT
