Brabant en Gelderland – Sebastian Münster, 1540-1550

“Brabantia u(traque) Rheni et x(tra) nova tabvla.” Houtsnede uitgegeven te Bazel door Sebastian Münster, ca. 1540–1550, uit diens Geographia universalis…

“Brabantia u(traque) Rheni et x(tra) nova tabvla.” Houtsnede uitgegeven te Bazel door Sebastian Münster, ca. 1540–1550, uit diens Geographia universalis vetus et nova (of latere Cosmographia-edities). Afm. ca. 28,5 × 37,8 cm.

Deze vroeg-moderne kaart van Brabant, Gelre en de aangrenzende gebieden behoort tot de eerste gedrukte pogingen om het hertogdom Brabant cartografisch te definiëren binnen het kader van de humanistische heruitgave van Claudius Ptolemaeus’ Geographia. De titel, “Brabantia V. Rheni et X. Nova Tabula”, betekent letterlijk: “Nieuwe kaart van Brabant aan weerszijden van de Rijn”. De toevoeging nova tabula wijst erop dat Münster een actuele, niet-Ptolemaeïsche kaart presenteert, gebaseerd op recente beschrijvingen en lokale bronnen.

De houtsnede toont een uitgestrekt gebied tussen de Noordzee en de Rijnvallei, van Zeeland, Holland en Antwerpen in het westen tot Keulen, Aken en Bonn in het oosten. De kaart is rijk aan plaatsnamen, rivierlopen en bossen, weergegeven in de kenmerkende stijl van Münster: schematische beboste zones, versterkte steden als miniatuurstadjes, en kronkelende rivieren die als geografische leidraad fungeren.

Het hertogdom Brabant beslaat het centrum van de voorstelling, met steden als Brussel, Leuven, Mechelen, Antwerpen, Breda, ’s-Hertogenbosch en Maastricht. Ten oosten daarvan liggen Gelderland (Gelria) en Limburg (Limpurg), terwijl in het westen de kuststreek van Zeeland met zijn eilanden is aangeduid. Ook de omliggende gebieden van Henegouwen, Namen, Gulik, Kleef en Keulen zijn opgenomen, waarmee Münster de samenhang van de Nederrijnse en Maaslandse vorstendommen illustreert.

Aan de achterzijde beschrijft Münster de historische ontwikkeling van de hertogdommen Brabant en Gelre beschrijft – van hun oorsprong in de middeleeuwse graafschappen tot hun verheffing tot hertogdommen door de keizers Hendrik, Lodewijk en Karel IV. De tekst vermeldt tevens de opvolging van vorsten: van de hertogen van Lotharingen en Leuven tot de Bourgondische dynastie en het huwelijk van Maria van Bourgondië met keizer Maximiliaan I – waarmee Brabant, Holland en Zeeland uiteindelijk in Habsburgse handen kwamen.

Deze combinatie van kaart en historische toelichting weerspiegelt Münsters ambitie om aardrijkskunde en geschiedenis te verenigen binnen één universeel wereldbeeld. Zijn Geographia (vanaf 1540) en later de immens populaire Cosmographia (vanaf 1544) waren de eerste systematisch geïllustreerde wereldbeschrijvingen van de Renaissance en vormden de ruggengraat van de vroegmoderne cartografie in Noord-Europa. De houtsnede van Brabant en Gelre werd daarvoor waarschijnlijk gebaseerd op oudere manuscriptenkaarten en regionale beschrijvingen uit de kring van de Antwerpse en Leuvense humanisten, die Münster kende uit zijn contacten met de Lage Landen.

Hoewel de kaart geografisch nog onnauwkeurig is – Zeeland is bijvoorbeeld te westelijk geplaatst en de Maas en Rijn lopen te dicht bij elkaar – geldt zij als een belangrijke mijlpaal in de visuele vormgeving van de Nederlanden vóór Abraham Ortelius. Zij vormt de overgang tussen middeleeuwse beschrijvingen en de nauwkeurige atlassen van de tweede helft van de zestiende eeuw.

Prijs: Euro 350,-