Gelderland – Covens & Mortier, 1721-1737

18E-EEUWSE WANDKAART VAN HET HERTOGDOM GELRE, GRAAFSCHAP ZUTPHEN EN HERTOGDOM CLEEF “Nouvelle Description du Duché de Gueldres Comprennant aussi le…

18^E-EEUWSE WANDKAART VAN HET HERTOGDOM GELRE, GRAAFSCHAP ZUTPHEN EN HERTOGDOM CLEEF

“Nouvelle Description du Duché de Gueldres Comprennant aussi le Comté de Zutphen avecq le Duché de Cleves, la Mayerie de Bois-le-Duc etc. | Nieuwe Beschrijvinge van het Hertogdom van Gelre begrijpende mede het Graefschap Zutphen met het Hertogdom van Cleef en andere bijgelegen Landen. “ Kopergravure op 4 (nog ongemonteerde) bladen voor het eerst uitgegeven door Cornelis Danckerts vóór 1656, hier in een zesde uitgave van Covens & Mortier uit 1721-1737. Later met de hand gekleurd. Afm. (na montage totaal): 81 x 89 cm.

Het Hertogdom Gelre en het Graafschap Zutphen vormden sinds de zestiende eeuw een onderdeel van de zogenaamde ‘Generaliteitslanden’ van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze gebieden waren veroverd op de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog, maar waren geen volwaardige leden van de Republiek. In plaats daarvan stonden ze onder direct bestuur van de Staten-Generaal en kenden ze geen eigen vertegenwoordiging in het hoogste politieke orgaan. (Deze situatie bleef bestaan tot het einde van de Republiek in 1795.)

Gelre en Zutphen hadden door hun ligging langs de rivieren Rijn, Waal en IJssel een belangrijke strategische waarde. Steden als Nijmegen, Arnhem en Zutphen fungeerden als regionale centra voor handel en bestuur. De regio kende in deze tijd zowel een zekere economische bloei, vooral dankzij de rivierhandel, als ook militaire spanningen, onder meer door oorlogen zoals de Hollandse Oorlog (1672–1678) en de Spaanse Successieoorlog (1701–1714), waarbij vijandelijke troepen meerdere malen door de regio trokken.

Ten oosten van Gelre lag het Hertogdom Kleef, een gebied dat in 1609 onder Brandenburg-Pruisisch bestuur kwam. De Pruisische koning breidde in de zeventiende en achttiende eeuw zijn gezag over deze regio verder uit. Kleef was formeel nog onderdeel van het Heilige Roomse Rijk, maar stond feitelijk onder Pruisische soevereiniteit.

Kleef en Gelre grensden aan elkaar en er waren veel culturele, religieuze en economische verbindingen tussen beide regio’s. Door de confessionele verschillen — de Republiek was grotendeels protestants-reformatorisch, terwijl Kleef onder invloed stond van het luthers/protestantse Pruisen met een katholieke minderheid — was het grensgebied ook religieus divers. De grens was bovendien poreus: mensen trokken er overheen voor werk, handel, of om religieuze redenen.

Tussen de eerste en deze zesde uitgave van de kaart zitten ca. 80 jaar en er werden kleine aanpassingen in het kaartbeeld aangebracht. Zo zijn de uitbreidingen van de vestingwerken rondom Nijmegen weergegeven, die waren gebouwd onder leiding van Menno van Coehoorn tussen 1700-1702.

Ook is op het rechter onderblad toegevoegd: “Routes of Wegen der France met haar leger Plaatse”. Tijdens de Spaanse Successieoorlog vond er een invasie plaats van het Franse leger in 1702. Weergegeven is de route van het Franse leger van Venlo naar Nijmegen, met als legerplaatsen Velo, Geldern, Sonsbeek, Xanten, Kalkar, Goch en Kranenburg. In Kranenbeek splitst de route zich, een tak voert naar Nijmegen en de ander via Klarenbeek (een voormalig kasteel bij Nütterden) naar Kleef.

Verder zijn de fortificaties van de stad Wesel uitgebreid en ten zuidoosten van Goch is het dorpje “Wees” (Weeze) veranderd in een grote gefortificeerde plaats. Ook is op het rechter bovenblad het geplande Pannerdensch Kanaal toegevoegd. In 1707 werd deze verbinding gerealiseerd en vormde toen de nieuwe splitsing van Rijn en Waal.

Het cartouche op de kaart rechtsboven toont aan weerszijden allegorische figuren in wapenrusting, waarmee vermoedelijk de oorlogsgod en -godin Mars en Bellona bedoeld worden. Bellona houdt een toorts ondersteboven (symbool van de dood) en staat op een kindje en heeft de punt van haar zwaard in het lichaampje gestoken. Boven de cartouche de wapens Gelre-Gulik en het graafschap Zutphen, geflankeerd door de wapens van Kleef en ’s-Hertogenbosch.

Literatuur: Blonk + Van der Krogt “Geldria Ducatus; Geschiedenis en Cartoblibliografie van het Hertogdom Gelderland” (2021), kaart 44.6, pp. 300-304.

Prijs: Euro 2.450,-