DE EERSTE GEDRUKTE KAART VAN AMSTERDAM, EEN STAD IN OPKOMST “De vermaerde koopstadt van Amstelredam” houtsnede, gedrukt van twaalf blokken,…

Lees verder

DE EERSTE GEDRUKTE KAART VAN AMSTERDAM, EEN STAD IN OPKOMST

“De vermaerde koopstadt van Amstelredam” houtsnede, gedrukt van twaalf blokken, met tekst in boekdruk vervaardigd in 1544 “achter de Nieuwe Kerck inde schrijvende hant” door Cornelis Anthonisz.“ Afm. (incl. sierrand) ca. 100,5 x 103,5 cm.

In 1544 was Amsterdam onderdeel van het Habsburgse Rijk onder keizer Karel V. De stad telde slechts 12.000 inwoners en de bebouwing beperkte zich vrijwel geheel tot het gebied binnen het Singel, een stukje Amstel, de Kloveniersburgwal en de Gelderse Kade. Er was nog geen grachtengordel zoals we die nu kennen.

We zien de ontwikkelingen in de Lastage, het gebied ten oosten van de Gelderse Kade. Op deze kaart op een steenworp afstand van de Oude Kerk, wordt er gewerkt op scheepswerven en zagerijen. Het suggereert dat de stad de handel over het water aan het opbouwen is. De verbondenheid met de scheepvaart en handel en impliciet haar afhankelijkheid daarvan, wordt verder duidelijk gemaakt door de vele schepen die zowel binnen als buiten de houten palissaden in het IJ ingetekend staan. Bollende zeilen, saluutschoten, sloepen varen af en aan. Dit was een stad die op het punt stond een van de belangrijkste ter wereld te worden.

Ten westen van de stad (onder de wolken in de rechterbovenhoek) liggen de tuinderijen die later, bij de uitbreidingen in 1585-1586 en 1610-1615, werden verstedelijkt. In de ommuring zien we een aantal bouwwerken, waaronder de Schreierstoren, die nog steeds bestaan. Ook verschillende kerken, de Munttoren, die destijds deel uitmaakte van de Regulierspoort, en de Waag op de Nieuwmarkt staan ingetekend.

Cornelis Anthonisz. moet voor deze plattegrond van Amsterdam geïnspireerd zijn geweest door een kaart van Venetië, eveneens in vogelvlucht perspectief, vervaardigd in 1500. Beide kaarten worden gesierd door een mythologische god, zij het dat op de kaart van Venetië zowel Mercurius als Neptunus staan afbeeld en bij Cornelis Anthonisz. alleen Neptunus. Saillant detail is dat deze god van de zee bij Amsterdam iets lijkt te roepen, daarbij de mond opendoet en we zijn slechte gebit zien.

Door een standpunt hoog in de lucht te kiezen wist Cornelis Anthonisz het gedetailleerd weergeven van de gebouwen te combineren met de mogelijkheid de loop van stadsmuur, wegen, rivier en sloten te tonen. Knap werk, als we ons realiseren dat Anthonisz. slechts de beschikking had over torens om de stad vanuit een hoger standpunt te aanschouwen. Hij vliegt in zijn verbeelding boven de stad, kijkt over schuttingen en bespiedt het stadse leven. Halverwege de Amstel, die de stad in tweeën deelt, is de Dam (met het oude stadhuis) goed herkenbaar. De schepen leggen er aan om hun waren te verhandelen.

—

Van deze plattegrond zijn zes verschillende uitgaves bekend, gedrukt tussen 1544 en 1664 van de zelfde twaalf houtblokken. Het kaartbeeld bleef daarbij ongewijzigd, alleen het tekstblok werd voor iedere uitgave opnieuw gezet en/of aangepast. Ons exemplaar betreft de derde uitgave gedrukt tussen 1545-1553.

Deze houtsnede is gebaseerd op een kaart van Amsterdam die Cornelis Anthonisz. in 1538 op houten panelen schilderde. Dat is feitelijk de eerste plattegrond die er van de stad gemaakt werd. Zes jaar later verscheen deze eerste gedrukte kaart van Amsterdam.

Bijzonder is dat dit exemplaar (vermoedelijk in de 18^e-eeuw) is voorzien van een handgeschreven legenda met 54 “verschijden Plaatsen en Gebouwen, soo binnen als buyten de Stadt”.

Literatuur:

• Marc Hameleers (2013) “Kaarten van Amsterdam 1538-1865”, nr. 2
• E. d’Ailly (1934) “Catalogus van Amsterdamsche plattegronden”, nr. 30
• Hollstein “Dutch & Flemish Etchings, Engravings, and Woodcuts ca. 1450 – 1700”, nr. 47-III
• Frederik Muller (1863-1882) “Nederlandsche historieplaten”, nr. 393-A: “even fraaije als naauwkeurige, belangrijke en zeldzame plattegrond”

Prijs: Euro 175.000,- (incl. lijst)