Over historische kaarten

Historische kaarten

Het overgrote deel van de productie van kaarten bestond uit losse exemplaren, die in een uitermate gevarieerd assortiment gepresenteerd werden. Losse kaarten waren er in verschillende formaten en verschijningsvormen. De meest eenvoudige vorm was een enkel blad, dat aan één zijde bedrukt is met een kaart. Zo’n uitgave noemen we een planodruk. Het merendeel van de gedrukte kaarten heeft ruwweg hetzelfde formaat, dat bepaald werd door de wijze van papierfabricage, nl. ca. 60 x 70 cm. Dit formaat kwam goed overeen met de grootst mogelijke koperplaten of houtblokken, waarmee gedrukt werd. We noemen dit het folioformaat.

Nederlandse historische kaarten

Afgebeeld werd een werelddeel, een land of een enkele regio/provincie of stad. Kaartproducenten maakten hun kaarten zo aantrekkelijk mogelijk door het toevoegen van decoratieve kaders om titel en andere teksten, de zgn. cartouches. Kenmerkend voor de 16de- en 17de-eeuwse Nederlandse kaarten zijn de vaak overdadige versierde cartouches: ijzer- en bandwerk, behangen met fruit, vogels en koppen. Aan het eind van de 16de eeuw ontwierp Jodocus Hondius een nieuwe decoratieve stijl voor kaarten. Hij omzoomde zijn kaarten met een reeks afbeeldingen, die betrekking heeft op het afgebeelde gebied. Het sloeg enorm aan en werd de nieuwe mode in kaartdecoratie. Veelvuldig zien we randen met stadsgezichten en kostuumfiguren, soms ook vorstenportretten. Bij wereldkaarten waren allegorische voorstellingen in de mode, zoals de seizoenen, de werelddelen, de wereldwonderen, de planeten enz.

Voorzien van versieringen en decoratieve randgezichten kon zo’n planokaart ingelijst of op linnen geplakt aan de muur gehangen worden als wandversiering en tevens informatiebron. Zowel de methode van papierfabricage als de druktechniek maakten grote formaten onmogelijk. Een methode om toch grotere kaarten uit te geven was al snel gevonden. De kaart werd verdeeld in een aantal stukken, deze werden apart gedrukt waarna de afdrukken aan elkaar geplakt werden. Zo’n uitgave noemen we een wandkaart. De vroegst bekende wandkaarten dateren uit het eerste decennium van de 16de eeuw.

Ook wandkaarten werden vanaf ca. 1595 voorzien van decoratieve randen met afbeeldingen. Soms werd een gedrukte geografische beschrijving aan de rand geplakt. Het geheel monteerde men op linnen en aan stokken. Door hun hoge decoratieve waarde, werden wandkaarten ondanks de hoge prijs een zeer gewild object en dienden als informatieve wandversiering in de woonhuizen, waar ze op diverse schilderijen van 17de-eeuwse Hollandse meesters vereeuwigd zijn

De wandkaarten zelf hebben het meestal niet gered. Hangend aan de muur stonden ze bloot aan allerlei schadelijke invloeden: zonlicht en vochtigheid, rook en roet, veelvuldig aanraken enz. Slechts enkele van de gemonteerde kaarten hebben alles overleefd, maar verkeren vaak in slechte toestand. Sommige verzamelaars behielden hun wandkaarten in losse bladen of bonden ze in een band. Aan hen hebben we te danken dat we nu nog een indruk kunnen krijgen hoe ze eruit gezien hebben.

De productie van grote, rijk versierde wandkaarten bereikte een hoogtepunt in de eerste jaren van de 17de eeuw. Elke zichzelf respecterende kaartmaker had op z’n minst een wandkaart van de wereld, een set van de continenten en een van de Zeventien Provinciën in zijn assortiment. Een enkeling had daarbij nog wandkaarten van een of meer Europese landen op zijn programma.

Het doel van een kaart is over het algemeen het verschaffen van informatie over een bepaald land of streek, meestal omdat zich daar het een en ander afspeelt. Wanneer deze gebeurtenissen in een tekst in boekdruk onder de kaart of op de achterzijde verklaard worden, spreken we al snel van een nieuwskaart. In de tijd van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) was dit genre kaart hoogst populair. Vele kaarten van belegeringen, veldslagen, zeeslagen en ander krijgsbedrijf getuigen van de informatiebelustheid van de inwoners van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Een bundel losse foliokaarten, die voor het gemak bij elkaar gebonden zijn, vormt het prototype van een atlas. Het uitgeven van atlassen is een relatief jong verschijnsel in de commerciële cartografie. De atlas van Abraham Ortelius, het Theatrum Orbis Terrarum uit 1570, wordt algemeen beschouwd als de eerste atlasuitgave. Het was direct een succes. In de tijd van de uitgeverijen van Joan Blaeu en Hondius/Janssonius, ca. 1630-1660, bereikte de productie van atlassen een absoluut hoogtepunt.